Category Sen

Wielokrotnie już porównywano sen u różnych gatunków, a także próbowano wykryć związek między właściwościami snu a innymi parametrami fizjologicznymi i warunkami życia. Badania porównawcze wykazały ciekawą zależność między cechami snu a przemianą materii. Małe zwierzęta, które mają intensywny metabolizm i zazwyczaj żyją krótko (jeż na przykład żyje zaledwie 6 lat), śpią dłużej niż zwierzęta większe, o mniej intensywnych przemianach i długim czasie przeżycia ikon żyje do 46 lat). Podobną zależność wykazuje także czas trwania cyklu Non-REM/REM. Małe zwierzęta, o intensywnym metabolizmie i niskiej masie mózgu, mają krótszy c>td niż zwierzęta duże. Można to poprzeć przykładami: u szczura cykl Non-REM/REM trwa przeciętnie 10 minut, u kota – 28 minut, u człowieka – 90 minut, a u słonia – 120 minut. W pewnym uproszczeniu należy więc powiedzieć, że krótkie, intensywne życie idzie w parze z długim snem dobowym i krótkim cyklem snu. Regułę tę, jak to zwykle bywa, potwierdzają (albo podważają?) liczne wyjątki.

I u zdrowych się zdarza, że pod wpływem zatrważających wieści kolana się uginają. Ta fizjologiczna reakcja jest w narkolepsji jakby wyolbrzymiona. Innym objawem jest porażenie przysenne. Chory nie może się ruszyć podczas zasypiania lub budzenia, jest w ciągu kilku sekund lub minut jak sparaliżowany. Towarzyszy temu silny lęk. Wreszcie u niektórych pacjentów występują podczas zasypiania lub budzenia się wyjątkowo barwne, niejednokrotnie wypełnione lękiem przeżycia, przypominające marzenia senne 2. Tak zwane omamy hipnagogiczne (przyp. tłum.).

Mając omamy nocne, czyli kolejne zaburzenie snu, możemy czyc się dziwnie, niespokojnie i mieć ogólne problemy ze snem. Możemy je nazwać również urojeniami. Urojenia są często traktowane jako sen lub koszmar nocny. Jednak kiedy nieprzyjemne doświadczenie było tylko snem, dana osoba budzi się z poczuciem strachu, będąc przy tym świadoma na przykład tego, która jest godzina. Z kolei osoba, która przeżywa urojenia, nie wie, czy śpi czy nie. Omamy pojawiają się zwykle tuż po zaśnięciu lub na chwilę przed obudzeniem. Omamy nocne to poważna dolegliwość, której nie warto lekceważyć. Osoba, która doświadcza urojeń podczas snu, powinna jak najszybciej zgłosić się do lekarza, ponieważ bez interwencji lekarskiej omamy mogą stawać się coraz bardziej poważne...

„Mimoza zależy od słońca i dnia: liście i pędy opadają pod wieczór, tak samo jak wtedy, gdy się rośliną tą potrząśnie lub tylko dotknie. Pan de Mairan odkrył, że słońce i otwarta przestrzeń wcale nie są niezbędne, aby wystąpił ten fenomen, reakcje mimozy są tylko nieco mniej żywe, gdy trzyma się ją w ciemności. Roślina nadal otwiera się za dnia i zamyka pod wieczór na całą noc… Mimoza stosuje się do słońca, nie mając o nim żadnych wiadomości… [Pan de Mairan] zachęca botaników i fizyków, aby zajęli się tą sprawą, choćby uprzednio interesowały ich inne zagadnienia. Obiektywna fizyka, a jest nią tylko fizyka doświadczalna, bardzo wolno posuwa się naprzód” f

Na następnym rysunku (5.2) przedstawiono wyniki jednej z obiektywnych metod oceny snu. Umieszczony na nadgarstku aparat pomiarowy mierzy nasilenie ruchów. Aparat ten przez całą noc liczy ruchy ciała w odcinkach czasu trwających 7,5 minuty. Na wykresie nocy z placebo widzimy, że po zaśnięciu występuje okres całkowitego spokoju, są także okresy większego i mniejszego nasilenia ruchów. Poniżej przedstawiono noc po zażyciu środka nasennego z grupy benzo- dwuazepiny. Okres całkowitego spokoju w pierwszej części nocy jest wyraźnie przedłużony. Sen po środkach farmakologicznych jest spokojniejszy nie tylko subiektywnie, rzeczywiście charakteryzuje się mniejszą ilością ruchów.

Pani M„ w wieku lat 56, od dłuższego czasu cierpi na bezsenność. Gdy o jedenastej położy się do łóżka, przez niemal dwie godziny nie może zasnąć. Rozpamiętuje wszystko, co się zdarzyło w ciągu dnia, wszystkie kłopoty: sprzeczki z kolegami w pracy, słony rachunek od dentysty, który niedługo trzeba zapłacić, chorobę matki. Pani M, nie może się uspokoić, wciąż roztrząsa te sprawy, a sen nie nadchodzi. Codziennie kładzie się do łóżka z lękiem, że nie będzie mogła zasnąć. O 6.30 dzwoni budzik i trzeba wstawać, a przecież czuje się zmęczona i rozbita. Cały ranek nie może się skupić, jest skwaszona, zdenerwowana i pobudzona. Często myśli: „Gdybym tylko przez parę dni mogła się wyspać, byłabym innym człowiekiem”. Próbowała zwalczać bezsenność różnymi sposobami. Przez pewien czas przyjmowała środki nasenne, zapisane przez lekarza. Zasypiała po nich szybciej, ale rano była spowolniała i osłabiona, wreszcie któregoś dnia zdrzemnęła się w autobusie po drodze do pracy. Po pewnym czasie leki przestały działać. Próbowała się obyć bez nich, ale po odstawieniu tabletek bezsenność znacznie się pogłębiła. Nie mogła zasnąć do trzeciej nad ranem, a gdy się wreszcie zdrzemnęła, to wkrótce i tak się zaraz budziła.

Podczas snu rejestruje się potencjały mózgowe, które nie mają związku z żadnymi uchwytnymi bodźcami zewnętrznymi, i które prawdopodobnie są odbiciem nieznanych wewnętrznych procesów.

Jest to fakt ogólnie znany, że senność narasta w miarę czuwania. Gdy ktoś długo nie spał, wystarczy, żeby przysiadł gdzieś na trochę, a zaraz się zdrzemnie. Od chwili zaśnięcia potrzeba snu maleje. Z początku sen jest głęboki, po upływie paru godzin – coraz płytszy. W miarę upływu czasu ruchy we śnie są coraz częstsze. Była już o tym mowa, że ilość fal wolnych w stadium 3 i 4 jest najlepszym wskaźnikiem głębokości snu Non-REM. Najwięcej fal wolnych stwierdza się w pierwszym cyklu Non-REM/REM, ilość ich spada z każdym kolejnym cyklem. Wybitny wzrost ilości fal wolnych obserwuje się po pozbawieniu snu (rozdział 10). Zmienna ta zdaje się zależeć od długości czuwania, mniej snu głębokiego obserwuje się, gdy ktoś po nieprzespanej nocy położy się spać rano, niż dopiero po południu. Drzemka w ciągu dnia powoduje spadek ilości snu głębokiego w ciągu najbliższej nocy.

Już w świecie greckich mitów łagodny sen. Hypnos, i okrutna śmierć, Tanatos, były dziećmi greckiej bogini nocy Nyx. Rzymski poeta Owidiusz nazywał sen zwierciadłem śmierci. „Mieszka on w pieczarze na brzegu strumienia letejskiego, gdzie nigdy nie dociera słońce. U wejścia do pieczary rośnie mak i tysiączne zioła, z których Noc nasenne dekokty warzy i skrapia nimi kraje”. Także w mitologii germańskiej Sen i Śmierć są rodzeństwem, oboje nazywani piaskosiejem3. W niemieckich baśniach piaskosiej jest alegorią zmęczenia 4.

Lis przed udaniem się na spoczynek rozgrzebuje ziemię i kręci się w kolo, raz w jedną, raz w drugą stronę, z nosem tuż przy koniuszku ogona. W ten sposób przygotowuje sobie legowisko. Potem siada, owija się ogonem od przodu i wreszcie się kładzie. Głowa i przednia część tułowia są zwinięte, a pysk schowany pod nasadę ogona (rys. 7.1).

Była już o tym mowa, że wielodniowa bezsenność wcale nie prowadzi do wielodniowego snu wyrównawczego. Randy Gardner, czuwając przez 11 dni, stradł niemal 90 godzin snu, spał jednak potem tylko 7 godzin dłużej niż zwykle. Nasuwa się tu pytanie, czy po długotrwałej bezsenności sen nie jest przypadkiem intensywniejszy? I czy z obserwacji stadiów snu lub zapisu EEG można się dowiedzieć, jakim sposobem dochodzi do jednorazowego wyrównania tak wielkich niedoborów?

Słowo „spać” występuje w różnych konstrukcjach frazeologicznych, czasem związek znaczeniowy z pojęciem wyjściowym jest dość luźny. Na przykład entschlafen, czyli „zasnąć na wieki”, jest eufemizmem zastępującym słowo „umrzeć”. Beschląfen albo iiberschlafen znaczy zastanowić się nad czymś przez noc. aby wyrobić sobie pogląd na sprawę. Beischlaf znaczy sypiać z kimś, podobnie jak w przypadku wyrażenia „zasnąć na wieki”, nie ma tu bezpośredniego związku z samym zjawiskiem snu i także chodzi o sprawę, o której nie mówi się wprost. Niemieckie słowo Schląfe (skroń) wywodzi się od słowa Schląf (sen), jest to część głowy, na której leży śpiący. Śpiocha nazywa się w języku niemieckim Schląfmutze (szlafmyca, safandułal. Określenie to pochodzi z XVII stulecia i pierwotnie oznaczało czepek nocny, w przenośnym sensie stosowane jest od XVIII wieku, podobno po raz pierwszy użył go w tym znaczeniu Lessing.

Wiemy już, że są ludzie, którym wystarcza niewiele snu. Jakie jest rozpowszechnienie owego niewielkiego zapotrzebowania na sen? Na rysunku 3.4 można zobaczyć, ile czasu ludzie w ogóle sypiają. Przedstawiony histogram oparty jest na badaniach ankietowych, którymi objęto ponad 800000 Amerykanów w wieku powyżej 30 lat. Należy podkreślić, że są to wyniki subiektywnych ocen. Wśród tysiąca ankietowanych jest tylko jedna osoba, która podaje, że sypia mniej niż 4 godziny dziennie, a cztery osoby na tysiąc śpią od 4 do 5 godzin. Najwięcej osób (45% ankietowanych) sypia 8-9 godzin, około 1/3 – od 7 do 8 godzin. Nowsze badania ankietowe, którymi objęto we Francji 800 osób, wykazały, że ludzie najczęściej sypiają od 8 do 8.5 godziny. Różnice czasu trwania snu występują nie tylko u dorosłych. Z badań wykonanych na uniwersytecie w Zurychu wynika, że na przykład dzieci pięcioletnie śpią od 8 do 15 godzin. Skąd się biorą tak wielkie różnice? Niedawno zajęła się tym zagadnieniem grupa naukowców fińskich próbowali oni odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ mają na czas trwania snu czynniki genetyczne, i przeprowadzili badania u 2000 bliźniąt jednojąjowych (to znaczy o jednakowym wyposażeniu genetycznym) i ponad 4000 bliźniąt niejednojajowych (to znaczy o różnym wyposażeniu genetycznym). Okazało się, że czas trwania snu, a nawet subiektywnie odczuwana jego jak ość, zależą od czynników wrodzonych i że jest to zależność istotna statystycznie. U bliźniąt jednojąjowych uzyskiwano podobne wyniki, nawet jeśli żyły one osobno.